Dersim uzak geçmiş inançları ve Yılan Hanım (Şahmaran)
M.Ö. 7000’de Kenan ülkesi Bereket Tanrıçası Astarate (‘Astr Dımılice’, “yıldız, gök” demektir) en yüce tanrı, Göksel Yönetici, bütün tanrıların anası olarak Samilerin ilkel anaerkil döneminde en önemli tanrıydı. O bütün insanlığın başı sayılırdı; sopun-soyun doğurgan anası, barışta ve savaşta önderiydi. Tanrıça Astarate’nin kazılarda elde edilen heykellerinde yüzünde görülen ve “yukarı kaldırdığı kollarında sarmaşık dalları ya da yılanlar” vardır. Bu gelenekte ki Hint-Avrupalı Tanrıçalar da o yılanlar “Tanrıçanın Yılan Cinleriydi.”
Erkek egemen ilişkiler başat hala gelince, Kadın Tanrıçaların en son ilişkisi Batı Ege’de ve Girit’te uzunca bir süre daha devam ettirilmiştir. En eski çağlarda Tanrıçalara hizmet edenlerin dile getirdikleri Tanrısal bilgeleri ve bilgeliği (bilicileri, biliciliği) doğuran kadınların adı Pithia idi. Kazılarda Pithia’nın üç ayaklı bir iskemleye oturmuş halde heykelleri bulunmuştur. Kadın Tanrıçaların, oturduğu iskemlelerinin üç ayağına bir yılan sarılmıştır. Böyle resmedilmiştir. Tanrısal Bilge Kadının (Bilicinin) iskemlesine sarılan yılanın adı Pitondu. Başlangıçta, Piton dişiydi, sonra erke olarak kabul edildi. Eski Anadolu antik edebiyat el yazmacıları tarafından anlatılanlara göre, bir zamanlar Anadolu’da Tanrısal Bilgeleri doğuran kadın yılan olarak görülüyordu. Oturduğu kentin adı Piton’du. “Pi” sözcüğünün Dersim Dımıli dilindeki anlamı “baba” demektir. Sözcüğün to eki ise “sen” demektir. “Pito” yani “senin baban, senin atan” anlamındadır. “Piton” kenti ise “senin babanın, senin atanın oturduğu kent” anlamındadır.
Peki bu kent neresiydi? Bu kent Batı Ege’de bulunan Didim’dir. Kente Didim adı verilmişti. Didim kelimesi Dersim Dımılicesin de bir kelimedir. Dımılice, “di”, “gördü, bildi” demektir. “Didim”, “gördü, uzağı, uzak geçmişi gören, bilen” demektir. Falcılar, Biliciler anlamındadır. Bu kent daha sonra Baş Tanrı tarafından ele geçirilmiştir. Kentin adını ve yönetimini ele geçiren baş tanrı Apollondur. Apollon kelimesinin “apo” kökü, Dersim Dımılicesin de, “baba, amca” demektir. Yılan Piton’u da Apollon öldürmüştür. Hem Piton hem Apollon hem de Didim kelimeleri rastlantı değildir. Daha o zamanlar bu kent Dersim Aşuwa (İşuwa) Krallığı döneminde Luviler, Pelaslarla çağdaş olan Dımılilerin yönetimindeydi. Bugün bu sözcüklerin hiçbiri batı dilleriyle açıklanamamaktadır. Batı dillerinde açıklanamamakta iken bu sözcükler Dersim Dımılicesinde hem bu anlama gelmektedir hem de günümüzde günlük yaşamda hala kullanılmaktadır.
Mitolojide “Piton Kadın” daha sonra “Gaia” olmuştur. Mitolojiye göre Gaia bir boğaya, bir öküze dönmüştür. Gaia kelimesi de Dersim Dımıli dilinde kullanılan bir sözcüktür ve “öküz” demektir. Başlangıçta Didim adını “Bilici Tanrıçaları” doğuran kadınlardan “Yılan Kadınlardan” yani “Piton Kadınlarından” almıştı. Mitolojide Tanrıça Gaia’nın da yılanı vardır. Kadın Tanrıçaların elindeki bu yılanları Zeus ele geçirmiştir. “Zeus” sözcüğü de Dersim Dımili dilindeki anlamı “bilgi” demektir. Ayrıca “ze” kökü, “gibi, benzer, benzeyen” demektir. Zeus, “bilgili gibi” anlamında bir Dersim Dımıli sözcüğüdür. Apollon ve Zeus’la süreç artık erkek egemen sürece geçiştir. En baştan beri Babil, Mısır, Girit, Anadolu’da da Dersim eski inançları içerisinde Kadın Tanrıçalar Yılanla bir tutulmuştur. Bilgelik ve Bilicilikle Yılan ilişki halindedir. Bugün modern tıpta yılan doktorların, eczacıların simgesi olmuştur. Yılan Tanrıçalara tüm coğrafyalarda büyük saygı gösterilmiştir.
Bugün Dersim’de pek çok köyde eski mezar taşlarında yılan figürleri bulunmaktadır. En eskiden günümüze yani Cilalı Taş Çağından beri insanlar bir yerden bir yere gitmişler. Topraklarından kilometrelerce uzaklara giderken mal değiş-tokuşunu, sürdürmüşler. Mallarla birlikte inançlarda, dillerde, bilgilerde toplulukların topraklarından uzaklara götürülmüştür. Dersim’den Batı Ege’ye getirilmişti bu inançlar da. Buralarda geliştirilmişti. “Tarihsel kayıtlar, özellikle Babil ve Yunanistan’daki Bilicilik tapınaklarında öğüt veren” Yılan Tanrıçalara sıklıkla rastlanılmaktadır. Başlangıçta Yılan Tanrıça kadınken sonradan erkek tanrılara dönüştürülmüştür. “Gizemli ön biliciliğin herkes tarafından bilinip istenir duruma gelmesinin nedeni” (…) tüm evrenin bilgeliğine sahip tanrılarla dolaysız iletişim kurabilen kişiler olarak düşünülmesiydi.” Ve buradan da “Tanrısal esine inanan insanların anlatılanda, bu kişilerin gözünde geleceğin bilinmesi” o topluluklarda en iyi davranış biçimi olarak görülüyordu.
Bu biliciler her süreçte Anadolu’da, Mezopotamya’da, Ege’de bulunuyorlardı. Sümer Tanrıçası Nina, İnanna, İninni, İnanuna adlarıyla, daha sonra kurulan Babil’de ve Anadolu’da Dersim’de Sibi (Dersim Dımılicesinde “Si” “gitti” anlamında, “Bi” ise “oldu” anlamında bir sözcüktür.) Sibiyliler giderek Sybella ve Cybela’ya dönüştürülmüştür. Bu inançları Dersim’den Batı Ege’ye, oradan Atina’ya, Roma’ya taşıyanlar yine Dersimli Dımıli boyları olan Partlar, Samosililer, Rutullar ve diğer pek çok boylardan olan Dersim kabileleriydiler.
Turabi SALTIK
Kaynakça:
CHILDE, Gohordon: Kendini Yaratan İnsan,
MORGON, Henriy. Eski Toplum. Payel yay. 1987 Çev. Ünsal Oksay.
REED, Eveliy: Ana soylu Klandan Ataerkil Aileye.
STONE, Merlin. Tanrılar Kadınken. Payel Yay. Çev: Nilgün ŞARMAN
THOMSON, George: Tarih Öncesi Ege, Çev: Celal Üster, Payel Yay., Ist., 1995.
SALTIK, Turabi: Proto Dersim Kültürü Üzerine Tezler, Sorun Yay. , Istanbul.
